Ελεύθερνα, η. ΒΔ. του σημερινού χωριού Πρινές Μυλοποτάμου.

Ελεύθερνα, η. Μία από τις σπουδαιότερες πόλεις της αρχαίας Κρήτης, ΒΔ του χωριού Πρινές της επαρχίας Μυλοποτάμου, χτισμένη πάνω σε λόφο που ονομάζεται <<Λεύτερνα>>. Απαντά και με τις ονομασίες Ελεύθερνα, Ελευθέρα, Ελευθεραί. Αναφέρονται και τρεις αρχαιότερες ονομασίες: Σάντρα (Σάτρα), αναγόμενη στην εποχή των Πελασγών, Άωρος από τη νύμφη Αώρα καιΑπολλωνία από τον πολιούχο θεό της πόλης Απόλλωνα. Επικράτησε όμως η ονομασία Ελεύθερνα κατά μια άλλη από το επίθετο της Δήμητρας Ελευθούς. Πότε ιδρύθηκε η πόλη είναι άγνωστο. Ο αρχαιολόγος Pendlebury βρήκε υπομινωικά, πρωτογεωμετρικά και πολλά ρωμαϊκά λείψανα, πιστεύεται δε, ότι η ίδρυση της πόλης χρονολογείται κατά τη γεωμετρική περίοδο, το 970-820 π.Χ. Οι κάτοικοί της ασχολούνταν με τη γεωργία, το εμπόριο και τη ναυτιλία. Επειδή διέθετε λιμάνι, το Παντομάτριο, που ο Ν.Πλάτων τοποθετεί στον όρμο Φόδελε, είχε αποκτήσει σημαντική ναυτική δύναμη. Η πόλη βρισκόταν σε φιλικές σχέσεις με τους Πτολεμαίους και τίμησε με ανδριάντα τον Πτολεμαίο Ευεργέτη (247-221 π.Χ.). Η Ελεύθερνα ήταν αντίπαλος της Κνωσού, κατά τον εμφύλιο πόλεμο όμως των Κρητών, το 220 π.Χ., έγινε ΄σύμμαχος της. Όταν οι δυο πόλεις πολιορκήθηκαν από τον αντίπαλο συνασπισμό των κρητικών πόλεων και βοηθών των Αχαιών και Μακεδόνων, αναγκάστηκαν να προσχωρήσουν σε αυτούς. Η πόλη, όπως και άλλες πόλεις του νησιού, ψήφισαν ασυλία του ιωνικού ιερού του Διονύσου στην Τέω. Το 170 π.Χ. η Ελεύθερνα συγκαταλέγεται μεταξύ των τριάντα κρητικών πόλεων που συμμάχησαν με τον Ευμένη Β’ της Περγάμου. Κατά τη ρωμαϊκή κατάκτηση της Κρήτης από τον Καικίλιο Μέτελλο, οι κάτοικοι, βασιζόμενοι στην οχυρότητα της θέσης τους, αντιστάθηκαν σθεναρά στις ρωμαϊκές λεγεώνες. Μερικές περίεργες παραδόσεις σχετίζονται με την άλωση της πόλης από τους Ρωμαίους, αλλά η πλέον πειστική αναφέρει ότι η πόλη έπεσε μετά από προδοσία. Η Ελεύθερνα ευημερούσε και μετά τη ρωμαϊκή κατάκτηση και εξακολουθούσε η ευημερία της και στην πρώτη βυζαντινή περίοδο, όποτε ήταν έδρα της επισκοπής Ελεύθερνας που αναφέρεται στην Δ’ Οικουμενική Σύνοδο το 451. Στις αρχές του 9ου αιώνα η πόλη αναφέρεται ότι καταστράφηκε από τους Άραβες, διότι στο Πρακτικό του Βασίλειου Βουλγαροκτόνου, του 980, αναφέρεται ο τίτλος επισκόπου Αυλοποτάμου και όχι Ελεύθερνας. Ο ίδιος τίτλος του μητροπολίτη διατηρείται μέχρι σήμερα. Από την Ελεύθερνα καταγόταν οΔιογένης Απολλωνιάτης, ο επικαλούμενος Φυσικός. Φιλόσοφος που έζησε τον 5ο π.Χ. αιώνα και ήταν μαθητής του Αναξιμένη. Ο Αμήτωρ, πρώτος κιθαριστής ερωτικών ωδών, του οποίου οι οπαδοί ονομάστηκαν Αμητορίδαι. Ο αρχαίος ποιητής Λίννος και ο γλύπτης Τιμοχάρης. Επίσης ο μουσικός (ύδραυλος) Αντίπατρος, που τιμήθηκε στους Δελφούς. Ως ανεξάρτητη πόλη η Ελεύθερνα, έκοψε δικά της νομίσματα, τα οποία στη μια πλευρά απεικόνιζαν τον Απόλλωνα Στυρακίτη, καθισμένο σε βράχο με μια σφαίρα στο δεξί χέρι και το τόξο στο αριστερό, ενώ στην άλλη πλευρά είχαν την Άρτεμη ως κυνηγό, με φαρέτρα και τόξο και συνοδευόμενη από το σκύλο της. Νομίσματα έκοψε η πόλη και κατά τη ρωμαϊκά περίοδο. Η διάλεκτος που χρησιμοποιούσαν στην Ελεύθερνα διατηρούσε πολλά στοιχεία του προδωρικού γλωσσικού υποστρώματος. Οι χρήσεις του ιν- αντί εν- και του όνυ αντί όδε είναι μάλλον προδωρικές επιβιώσεις. Στην Ελεύθερνα βρέθηκαν πολλές αρχαίες επιγραφές με περιεχόμενο νομικής φύσεως που μιλούν για τις σχέσεις καλλιτεχνών και πολιτείας. Μια επιγραφή της αρχαϊκής περιόδου περιέχει τη λέξη <<απαμία>>, που πιθανώς αναφέρεται στην καλλιεργήσιμη γη την οποία εκμεταλλεύονταν οι καλλιτέχνες και σχετίζεται με τη λέξη <<αφαμιώται>>, περισσότερο γνωστή από τη μεταγενέστερη γραπτή παράδοση. Μια άλλη ενδιαφέρουσα, αλλά κακοδιατηρημένη επιγραφή του 3ου-2ου π.Χ. αιώνα επισημαίνει ότι οι Κόσμοι (κυβερνήτες) της πόλης ασκούσαν δικαιώματα πάνω στους αρτεμήτες. Οι τελευταίοι αποτελούσαν ένα είδος κλειστής κοινωνικής ομάδας, συγκροτημένη σε χωριό ή ακόμη και σε πολλά χωριά εγκατεστημένα στο γειτονικό χώρο της Ελεύθερνας, και ίσως συνδέονταν με την εγχώρια λατρεία της Αρτέμιδας. Από το περιεχόμενο της επιγραφής συμπεραίνεται ότι οι αρτεμήτες δεν είχαν το δικαίωμα να μετακινούνται ελεύθερα και επομένως, αν δεν ειδοποιούσαν τους κόσμους για μια τέτοια απόφαση, ήταν δυνατό να τιμωρηθούν με αποβολή από την κοινότητα της πόλης.
Στην Ελεύθερνα, κατά τη διάρκεια παλαιών ανασκαφών, βρέθηκαν ειδώλια και ζώδια γεωμετρικά, ελληνιστικά και κλασικά. Ένα από τα αξιολογότερα ευρήματα είναι το άνω μισό τμήμα του κορμού πώρινου αγάλματος, το οποίο παριστάνει γυναικεία ενδεδυμένη μορφή, η γνωστή << Κυρία Ελευθέρνης >>. Ανήκει στο λεγόμενο δαιδαλικό ρυθμό που αναπτύχθηκε τον 7ο αιώνα π.Χ. Ονομάστηκε έτσι από το παρόμοιο τύπο της <<κυρίας της Ωξέρ>>.Ένα μικρό κρητικό άγαλμα από μαλακό σχετικά ασβεστόλιθο (0.65μ.) μιας γυναικείας μορφής με κρητικό <<σάλι>> να σκεπάζει τους ώμους (αποτελούσε μέρος της Κρητικής ενδυμασίας), βρισκόταν άλλοτε στη μικρή γαλλική πόλη Auxerre και σήμερα στο Μουσείο του Λούβρου.Εξαιτίας αυτής της ομοιότητας, ορισμένοι συμπεραίνουν ότι το ξενιτεμένο άγαλμα προέρχεται από την Ελεύθερνα.
<< Η Ελεύθερνα είναι πόλη της Κρήτης και πέιρε το όνομά της από το όνομα ενός από τους Κουρήτες. Οι πολίτες λέγονταί Ελευθερναίοι και Ελευθερνεύς>> (Στ.Βυζ.)